W latach 30. XX wieku miała premierę sztuka teatralna „Gas Light”, opowiadająca o mężczyźnie, który manipulował swoją żoną, aby uwierzyła, że cierpi na chorobę psychiczną. Kobieta, ufając swojemu mężowi, zaczyna tracić pewność siebie i wątpić w swoje zdrowie psychiczne. Od tej historii pochodzi nazwa „gaslighting” – formy przemocy psychicznej, która dopiero niedawno zaczęła być szerzej omawiana, mimo że jest zjawiskiem powszechnym.
Czym jest gaslighting?
Gaslighting to forma manipulacji psychicznej, w której oprawca systematycznie podważa percepcję, wspomnienia i osądy ofiary. Celem tej przemocy jest sprawienie, by ofiara zaczęła wątpić w swoje zdrowie psychiczne, tracąc zaufanie do własnych myśli, pamięci i rzeczywistości. W sztuce „Gas Light” bohater wprowadza swoją żonę w stan dezorientacji, manipulując oświetleniem i ukrywając przedmioty, a następnie wmawia jej, że to tylko jej halucynacje.
Gaslighting może być stosowany przez jedną osobę, jak i przez grupę, na przykład w miejscu pracy. Manipulatorzy często dążą do przejęcia kontroli nad ofiarą, ale czasami ich celem jest uzyskanie osobistych korzyści, takich jak awans zawodowy. Jeśli jednak manipulacja trwa długo i jest systematyczna, ofiara zaczyna kwestionować swoje postrzeganie rzeczywistości, co prowadzi do całkowitej utraty pewności siebie i zdolności do samodzielnego podejmowania decyzji.
Formy gaslightingu
Gaslighting przybiera różne formy, które mają na celu osłabienie pewności siebie ofiary oraz wywołanie w niej poczucia dezorientacji i bezradności. Oto najczęściej spotykane techniki stosowane przez manipulatorów:
- Dyskredytowanie
Sprawca może pozorować troskę, aby podważać kompetencje lub możliwości ofiary. Często są to subtelne uwagi, mające na celu wywołanie wątpliwości. Przykład: „Wydajesz się zmęczony. Jesteś pewien, że to odpowiednia praca dla ciebie i dasz sobie radę?” Tego typu stwierdzenia prowadzą do podważania samooceny ofiary i wywołują poczucie nieadekwatności. - Kłamstwa
Manipulator nie waha się przed kłamstwem, a gdy zostanie przyłapany, potrafi iść w zaparte. Nawet oczywiste fakty są podważane w sposób tak przekonujący, że ofiara zaczyna wątpić w swoje osądy i wspomnienia. Przykładem może być sytuacja, w której sprawca, mimo dowodów, konsekwentnie zaprzecza, że coś miało miejsce, aż ofiara zaczyna kwestionować własną wersję wydarzeń. - Minimalizowanie emocji
Kiedy ofiara próbuje się bronić lub wyraża swoje emocje, manipulator zarzuca jej przesadną reakcję. Przykładem może być stwierdzenie: „Znowu przesadzasz. Jesteś taki wrażliwy!” Tego rodzaju komentarze sprawiają, że ofiara zaczyna myśleć, że jej emocje są nieuzasadnione i nieadekwatne, co prowadzi do wątpliwości co do własnych reakcji emocjonalnych. - Zaprzeczanie
Zaprzeczanie to jedna z najczęściej stosowanych broni gaslightera. Gdy dochodzi do konfrontacji, sprawca będzie zaprzeczał, że coś miało miejsce, i dodatkowo wmówi ofierze, że to ona ma problemy z postrzeganiem rzeczywistości. Przykład: „Wszystko sobie wymyśliłaś, nic takiego nigdy nie miało miejsca.” Tego typu zaprzeczania wzbudzają w ofierze wątpliwości co do jej zdolności do trafnego oceniania sytuacji. - Uderzanie w czułe punkty
Manipulator, znając dobrze swoją ofiarę, często uderza w najbardziej wrażliwe aspekty jej życia. Może to być krytyka na temat rzeczy, które są dla ofiary szczególnie ważne, np. jej wartości, relacje rodzinne czy osobiste osiągnięcia. Tego rodzaju ataki na czułe punkty są wyjątkowo bolesne i skutecznie osłabiają ofiarę emocjonalnie. - Izolowanie od innych osób
Aby utrzymać kontrolę nad ofiarą, manipulator może próbować ją odciąć od rodziny, przyjaciół czy innych osób, które mogłyby dostrzec stosowaną przemoc. Sprawca często wzbudza w ofierze nieufność wobec bliskich lub w subtelny sposób zniechęca ją do kontaktu z nimi, co pogłębia izolację i uzależnienie ofiary od sprawcy.
Co czuje osoba krzywdzona?
Ofiary gaslightingu często wpadają w głęboki wir wątpliwości i dezorientacji. Stopniowo zaczynają tracić zaufanie do własnych osądów, odczuć oraz wspomnień. Manipulacja sprawia, że poczucie własnej wartości maleje, a wersje wydarzeń przedstawiane przez oprawcę stają się jedyną „prawdą”. Ofiara stopniowo traci swoją odporność psychiczną, czyli zdolność do radzenia sobie z wyzwaniami, stresem oraz presją. Oto typowe uczucia i stany, z którymi zmaga się osoba poddawana gaslightingowi:
- Poczucie zwątpienia i kwestionowanie własnych myśli, wspomnień, spostrzeżeń oraz wiedzy. Ofiara zaczyna wątpić we własną percepcję rzeczywistości.
- Spadek samooceny – ofiara czuje, że nie jest w stanie niczego zrobić dobrze, co podkopuje jej wiarę w siebie.
- Postawa przepraszająca – ofiara nieustannie przeprasza swojego oprawcę, nawet za rzeczy, za które nie powinna czuć się winna.
- Unikanie kontaktów z bliskimi – osoba manipulowana może izolować się w obawie przed krytyką lub brakiem zrozumienia.
- Bezradność – gaslighting sprawia, że ofiara traci zdolność do podejmowania samodzielnych decyzji i działań, czując się zagubiona.
- Objawy depresji – ofiara doświadcza stanów lękowych, smutku i może nawet przeżywać załamanie nerwowe.
- Zdenerwowanie – towarzyszące ofierze napięcie emocjonalne wynika z ciągłego stresu i niepewności.
- Poczucie osamotnienia i zagubienia – ofiara czuje się odizolowana od innych, zagubiona w swoim otoczeniu i relacjach.
- Kłamanie lub unikanie drażliwych tematów – ofiara może świadomie unikać konfrontacji z oprawcą, aby uniknąć oskarżeń o chorobę psychiczną.
- Podejrzewanie u siebie problemów psychicznych – ofiara zaczyna wierzyć, że rzeczywiście może mieć problemy psychiczne, co pogłębia jej kryzys wewnętrzny.
- Wstręt do samego siebie – niskie poczucie własnej wartości i wpływ manipulacji sprawiają, że ofiara czuje niechęć do samej siebie.
- Wrażenie utraty tożsamości – ofiara ma poczucie, że kiedyś była inną osobą, bardziej pewną siebie i szczęśliwą, ale z biegiem czasu to poczucie zniknęło.
Gaslighting prowadzi do głębokiego wyniszczenia emocjonalnego, a ofiary tej manipulacji często potrzebują profesjonalnej pomocy, aby odzyskać wiarę w siebie i zrozumieć, że nie są winne swojego cierpienia.
Konkretne rady i kroki, które pomogą ci osłabić manipulatora:
- Nie pozwól mu umniejszać twoich uczuć
Jeśli manipulator powie ci, że jesteś zbyt wrażliwa lub reagujesz przesadnie, śmiało odpowiedz: „Nie mów mi, jak mam się czuć. Tak właśnie się teraz czuję i nie podoba mi się twoje zachowanie.” Taka odpowiedź pokazuje, że masz prawo do swoich emocji i nie pozwalasz nikomu ich podważać. - Broń swojej wersji/wspomnień
Gdy manipulator próbuje przekonać cię, że coś wydarzyło się inaczej, niż to pamiętasz, stanowczo powiedz: „Wiem, co widziałem/am i jestem tego pewien/pewna.” Nie pozwól mu podważyć twojej percepcji rzeczywistości. - Dokumentuj wydarzenia
Jeśli manipulator często zaprzecza faktom, zacznij dokumentować to, co się dzieje. Zapisuj sytuacje, rozmowy lub nawet nagrywaj zdarzenia, jeśli jest to możliwe. Dokumentacja pomoże ci utrzymać pewność co do twojej wersji zdarzeń i stanowi dowód w przypadku przyszłych manipulacji. - Włącz innych
Podziel się swoimi doświadczeniami z bliskimi lub kolegami z pracy, jeśli problem dotyczy środowiska zawodowego. Uzyskanie zewnętrznej perspektywy pomoże ci zobaczyć sytuację bardziej obiektywnie i utwierdzi cię w przekonaniu, że to, co czujesz, jest realne. - Nie graj w jego grę
Ustal jasne granice i komunikuj je spokojnie, ale stanowczo. Jeśli manipulator je przekracza, poinformuj go o konsekwencjach. Na przykład możesz powiedzieć: „Jeśli nadal będziesz rzucał oskarżenia, nie będę już z tobą dyskutować na ten temat.” To zmniejszy jego wpływ na ciebie. - Unikaj izolacji
Manipulator może próbować odizolować cię od bliskich, aby łatwiej cię kontrolować. Nie pozwól, aby stanął między tobą a twoją rodziną lub przyjaciółmi. Jeśli wysuwa roszczenia na ich temat, sprawdź to osobiście, zamiast ślepo wierzyć w to, co mówi.
Nie bądź w tym sam
Gaslighting to wyzwanie, które może prowadzić do poważnej przemocy psychicznej. Nie walcz z tym samodzielnie – zaufaj bliskim i rozważ skorzystanie z pomocy terapeuty. Ważne jest, abyś miał/a przestrzeń do rozmowy o swoich uczuciach i uzyskał/a zewnętrzną, bezstronną perspektywę. Terapeuta pomoże ci zrozumieć sytuację, doradzi, jak się bronić i jak zerwać kontakt z manipulatorem, jeśli będzie to konieczne.
