Osobowość borderline: „osobowość z pogranicza”

Osobowość borderline (zaburzenie osobowości typu borderline, BPD) to jedno z najczęściej diagnozowanych zaburzeń osobowości, charakteryzujące się niestabilnością emocjonalną, impulsywnością oraz trudnościami w relacjach interpersonalnych. Pojęcie to po raz pierwszy zostało użyte przez Roberta Knighta w połowie XX wieku w celu opisania osób, których zaburzenia psychiczne znajdowały się „na pograniczu” między psychozami (zaburzeniami psychotycznymi, jak schizofrenia) a nerwicami (zaburzeniami neurotycznymi, takimi jak lęki czy depresje). Pacjenci ci nie mieli jednak objawów typowych dla schizofrenii, ale także nie można ich było zaliczyć do typowych nerwic.

Przyczyny wystąpienia osobowości borderline – aktualny stan wiedzy

Osobowość borderline rozwija się na skutek złożonej interakcji czynników genetycznych, środowiskowych i psychologicznych. Jednym z kluczowych czynników etiologicznych jest zaniedbanie ze strony opiekunów. Pacjenci z BPD często postrzegają matkę jako niezaangażowaną lub konfliktową, a ojciec jest często fizycznie lub emocjonalnie nieobecny, co prowadzi do chaosu w rodzinie.

Osoby z osobowością borderline często doświadczają w dzieciństwie traum, takich jak przemoc fizyczna, molestowanie seksualne czy rozłąka z bliskimi. Te doświadczenia tworzą tzw. „nieufny wzorzec przywiązania”, co upośledza zdolność do mentalizacji, czyli zrozumienia psychiki innych ludzi. Brak tej umiejętności prowadzi do trudności w radzeniu sobie z emocjami i relacjami.

Coraz więcej badań sugeruje, że traumatyczne doświadczenia mają swoje odzwierciedlenie w strukturze i funkcjonowaniu mózgu, co wpływa na trwałość zmian emocjonalnych u tych pacjentów. Modele biopsychospołeczne wskazują na trzy główne czynniki wpływające na rozwój zaburzeń: biologicznie uwarunkowany temperament, chaotyczne środowisko domowe oraz zdarzenia wyzwalające objawy, takie jak próby tworzenia bliskich relacji.

Kiedy rozpoznaje się osobowość borderline? Kryteria diagnostyczne

Zaburzenie osobowości borderline (BPD) jest złożonym zaburzeniem psychicznym, które wymaga spełnienia określonych kryteriów diagnostycznych w zależności od klasyfikacji diagnostycznej. Najczęściej używanymi systemami są klasyfikacje ICD-10 oraz DSM-IV.

Klasyfikacja ICD-10

Zgodnie z klasyfikacją ICD-10 osobowość borderline jest podtypem osobowości chwiejnej emocjonalnie. ICD-10 rozróżnia dwa podtypy:

1. Typ impulsywny (F60.30) – Pacjent przejawia impulsywność oraz skłonność do konfliktów i kłótliwości. Aby rozpoznać ten typ, muszą wystąpić co najmniej dwie z poniższych cech:
   • Skłonność do działań impulsywnych.
   • Łatwość do reagowania gniewem lub przemocą.
   • Trudności w podtrzymywaniu działań, które nie przynoszą szybkiej satysfakcji.
   • Niestabilny i kapryśny nastrój.
2. Typ borderline (F60.31) – Osobowość borderline, określana także jako „osobowość z pogranicza”, musi spełniać trzy z następujących kryteriów:
   • Niejasności dotyczące obrazu własnej osoby.
   • Brak precyzyjnych celów i preferencji (również seksualnych).
   • Angażowanie się w intensywne, niestabilne związki, prowadzące do kryzysów emocjonalnych.
   • Próby uniknięcia potencjalnego porzucenia.
   • Groźby lub działania samobójcze oraz samouszkadzające.
   • Stałe uczucie pustki wewnętrznej.

Klasyfikacja DSM-IV

W DSM-IV osobowość borderline nie jest dzielona na podtypy, a sama definicja obejmuje szerokie spektrum niestabilności emocjonalnej, trudności w relacjach interpersonalnych oraz zmienność nastrojów. Aby rozpoznać osobowość borderline według DSM-IV, pacjent musi spełniać co najmniej pięć z poniższych kryteriów:

1. Podejmowanie rozpaczliwych wysiłków w celu zapobieżenia realnemu lub wyimaginowanemu porzuceniu.
2. Niestabilne, ale intensywne związki interpersonalne, które przechodzą od idealizowania do dewaluowania.
3. Zaburzenia tożsamości – zniekształcony lub niestabilny obraz własnej osoby.
4. Impulsywność w co najmniej dwóch obszarach, które stanowią zagrożenie dla siebie (np. ryzykowne zachowania seksualne, nadużywanie substancji psychoaktywnych).
5. Nawracające myśli i zachowania samobójcze lub samookaleczenia.
6. Niestabilność emocjonalna wywołana nadmierną reaktywnością nastroju.
7. Przewlekłe uczucie pustki.
8. Nieadekwatny, silny gniew lub brak kontroli nad wybuchami gniewu.
9. Przemijające, związane ze stresem myśli paranoidalne lub objawy dysocjacyjne.

Wskazówki diagnostyczne

W celu dokładnej diagnozy stosuje się często ustrukturyzowane wywiady kliniczne, takie jak SCID-II (Structured Clinical Interview for DSM-IV Axis II Personality Disorders). Wywiady te pomagają w ocenie cech charakterystycznych dla zaburzeń osobowości i umożliwiają dokładniejsze rozpoznanie zaburzenia borderline.

Podsumowanie

Diagnoza osobowości borderline jest skomplikowana i opiera się na różnych kryteriach diagnostycznych, które koncentrują się na niestabilności emocjonalnej, problemach z tożsamością oraz intensywnych, niestabilnych relacjach interpersonalnych. Osoby cierpiące na to zaburzenie często doświadczają wewnętrznej pustki i mają skłonność do działań impulsywnych oraz samookaleczających, co wymaga specjalistycznej pomocy i terapii.

Osobowość borderline: dane statystyczne

Zaburzenie osobowości typu borderline (BPD) jest jednym z najczęściej diagnozowanych zaburzeń osobowości, jednak badania epidemiologiczne dostarczają różnych danych na temat częstości jego występowania w populacji ogólnej.

Częstość występowania w populacji ogólnej

• Szacunki dotyczące występowania BPD w społeczeństwach europejskich i amerykańskim różnią się, zależnie od badań. Niektóre źródła podają, że zaburzenie osobowości borderline dotyczy 0,7–1,8% populacji​, podczas gdy inne sugerują zakres 0,2–2,8%
• Dla porównania, schizofrenia, która również jest poważnym zaburzeniem psychicznym, występuje u około 1% populacji.

Wśród pacjentów psychiatrycznych

• Zaburzenie osobowości borderline diagnozuje się częściej w populacji pacjentów psychiatrycznych. Szacuje się, że około 15–25% pacjentów hospitalizowanych psychiatrycznie ma BPD. W kontekście zaburzeń osobowości, borderline stanowi połowę wszystkich przypadków diagnozowanych w tej grupie​.

Różnice między płciami

• Tradycyjnie sądzono, że zaburzenie to znacznie częściej dotyka kobiety niż mężczyzn – kobiety miały stanowić około 70–75% przypadków z diagnozą BPD. U kobiet częściej występują zaburzenia odżywiania, a u mężczyzn – cechy osobowości antyspołecznej i nadużywanie substancji psychoaktywnych​
• Nowsze badania epidemiologiczne, szczególnie w populacji amerykańskiej, wskazują na podobną częstość występowania osobowości borderline u obu płci. Około 5,9% populacji amerykańskiej doświadcza tego zaburzenia w ciągu życia, przy czym kobiety diagnozuje się z częstością 6,2%, a mężczyzn 5,6%

Problemy w badaniach epidemiologicznych

Badania nad rozpowszechnieniem zaburzeń osobowości, w tym osobowości borderline, są trudne do przeprowadzenia, co utrudnia dokładne określenie rzeczywistej skali problemu. W Polsce, badanie EZOP, jedno z głównych badań dotyczących zdrowia psychicznego, nie objęło zaburzeń osobowości, co ogranicza naszą wiedzę na temat ich rozpowszechnienia w polskiej populacji​(

Podsumowanie

Osobowość borderline jest zaburzeniem dotykającym około 1-6% populacji ogólnej, jednak znacznie częściej diagnozuje się je wśród pacjentów psychiatrycznych. Nowsze badania sugerują, że nie ma istotnych różnic w częstości występowania BPD między płciami, choć różnice w zakresie współwystępujących zaburzeń mogą się różnić.

Metody leczenia pacjentów z osobowością borderline

Leczenie pacjentów z zaburzeniem osobowości typu borderline (BPD) obejmuje zarówno podejścia farmakologiczne, jak i psychoterapeutyczne, zazwyczaj stosowane równocześnie w celu maksymalizacji efektów terapeutycznych.

1. Leczenie farmakologiczne

Farmakoterapia w przypadku BPD nie służy „wyleczeniu” zaburzenia osobowości, ale ma na celu łagodzenie objawów, takich jak lęk, depresja, impulsywność oraz gwałtowne zmiany nastroju. Skuteczność farmakoterapii zależy od indywidualnych reakcji pacjenta na leki. Najczęściej stosowane leki to:

• Selektywne inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny (SSRI): Leki te pomagają w łagodzeniu objawów depresyjnych i lękowych.
• Stabilizatory nastroju: Substancje takie jak karbamazepina, kwas walproinowy i lamotrygina pomagają stabilizować gwałtowne wahania nastroju.
• Leki przeciwpsychotyczne w małych dawkach: Leki takie jak olanzapina, kwetiapina i rysperydon mogą łagodzić nasilenie impulsywności, agresji oraz objawów psychotycznych, które mogą występować u osób z BPD.

Z powodu skłonności osób z borderline do nadużywania substancji psychoaktywnych, benzodiazepiny i inne leki uspokajające są zazwyczaj stosowane ostrożnie lub w ogóle unikane.

2. Psychoterapia

Psychoterapia jest kluczową metodą leczenia BPD i uznaje się ją za najskuteczniejsze narzędzie w długotrwałej terapii. Oto najczęściej stosowane podejścia:

• Terapia oparta na mentalizacji (MBT): Opracowana przez Fonagy’ego i Batemana, MBT pomaga pacjentom zrozumieć i rozpoznawać swoje emocje oraz emocje innych. Celem terapii jest zwiększenie zdolności pacjenta do refleksji nad swoimi myślami i emocjami w interakcjach społecznych, co prowadzi do bardziej stabilnych relacji.
• Terapia skoncentrowana na przeniesieniu (TFT): Stworzona przez Kernberga, TFT koncentruje się na relacjach pacjenta z terapeutą jako odzwierciedleniu jego trudności w relacjach międzyludzkich. Terapia ta bada dynamikę przeniesienia i kontrprzeniesienia, aby lepiej zrozumieć emocjonalne reakcje pacjenta.
• Terapia dialektyczno-behawioralna (DBT): Jest to metoda wywodząca się z terapii poznawczo-behawioralnej opracowana przez Marsha Linehan. DBT łączy techniki terapii behawioralnej z elementami uważności (mindfulness) i regulacji emocji, ucząc pacjentów, jak lepiej radzić sobie z intensywnymi emocjami, zmniejszać impulsywność i poprawiać umiejętności interpersonalne.

3. Rola psychoanalizy

Rozumienie dynamiki zaburzeń osobowości z perspektywy psychoanalitycznej jest również bardzo pomocne w pracy z pacjentami borderline. Terapie oparte na tej metodologii analizują wczesne traumy i konflikty psychiczne, które mogą przyczyniać się do patologii osobowości oraz pomagają w zrozumieniu mechanizmów obronnych pacjentów.

Podsumowanie

Leczenie pacjentów z osobowością borderline wymaga złożonego, wieloaspektowego podejścia. Wprowadzenie farmakoterapii pozwala łagodzić objawy, ale kluczową rolę odgrywa psychoterapia, która ma na celu długotrwałą zmianę wzorców emocjonalnych i zachowań. Terapia oparta na mentalizacji (MBT), skoncentrowana na przeniesieniu (TFT) oraz dialektyczno-behawioralna (DBT) należą do najbardziej skutecznych metod w pracy z pacjentami z tym zaburzeniem.